Ил Дархан Егор Борисов 2011 сыллаахха бэс ыйын 27 күнүгэр таһаарбыт ыйааҕынан Саха Өрүспүүбүлүкэтигэр Хомус күнэ сэтинньи ый 30 күнүгэр бэлиэтэнэр. Хомус күнэ 1990 сыллаахха Дьокуускайга аан дойду норуоттарын хомуһун түмэлэ аһыллыбыт күнүгэр сөп түбэһиннэрэн олохтоммут. Түмэл аһыллыытыгар Алексеев Иван Егорович - Хомус Уйбаан сүҥкэн өҥөлөөх.
Бэлиэ күн 2011 сыллаахтан бэлиэтэнэр. Бу сыл бэс ыйыгар хомуска 1344 киһи тэҥҥэ оонньооннор, Гиннесс рекорда олохтоммута.
Саха хомуhун туhунан бастакы бэлиэтээhиннэр 19 үйэ аҥаарыгар нуучча айанньыттарын, чинчийээччилэрин үлэлэригэр бааллар. Н.Щукин, Р.Маак, академик Миддендорф, Иохельсон, В. Серошевскай, Э.К. Пекарскай уонна да атыттар бэйэлэрин этнографическай үлэлэригэр ахтыбыттара. Ол курдук Иван Алексеевич Худяков «Краткое описание Верхоянского округа» диэн кылгас хомуурунньугар сахаларга мас уонна муос хомус баарын, хомуска элбэх буолан оонньооhун туhунан суруйбута. Онтон В. Л. Серошевскай «Якуты» монографиятыгар сахаларга кырыымпа, хомус баарын туһунан суруйан хаалларбыттара.
Хомус туһунан
Зубанка, дрымба, гагауз, пармулииль, кубыз, кумыз, мыны, конкой, хомус -бу инструменнар уопсай ааттара Варган инструменнара дэнэр.
Варган диэн айахха сыһыары тутан тарбахтарынан биитэр быанан тардан оонньуур музыкальнай инструмент.
Норуоттар икки ардыларынааҕы варган уопсастыбата (International Jew’s harp Society) 1998 сыллаахха тэриллибитэ. Уопсастыба президенинэн омугунан австриец Франц Кумпл талыллыбыт. Бу дуоһунаска кини күн бүгүнүгэр диэри үлэлиир.
Варгаҥҥа аналлаах Норуоттар икки ардыларынааҕы I конгресс аан маҥнай 1984 сыллаахха АХШ Айова штатыгар Фредерик Крейн диэн этномузыканы үөрэтэр учуонай көҕүлээһининэн ыытыллыбыт.
Аан дойдуга бастакы хомус музейа Дьокуускай куоракка аһыллыбыта. Алтынньы 30 күнүгэр 1990 сыллаахха Дьокуускайга хомус түмэлэ тэриллибитэ. Билигин музей директорынан Дмитрий Бястинов үлэлиир.
Егор Афанасьевич Борисов хомус күнүн бэлиэтиир туһунан уурааҕы 2011 сыллаахха таһаарбыта. Сэтинньи 30 күнэ Хомус күнүнэн биллэриллибитэ.
Биһилэхтээх хомуһу Александр Иванович Чахов оҥорбута. Александр Иванович Чахов - норуот маастара, Саха Өрөспүүбүлүкэтин культуратын туйгуна. Кини хомус тыаһын улаатыннараары биһилэхтээх хомуһу айар. Хомусчут инструменын биһилэҕиттэн тутар, хомус тимирэ илиинэн хам тутуллубат буолан тыаһа улаатарын ситиспитэ. Александр Иванович Чахов “Биһилэхтээх хомуһа” ССРС госреестригэр суруллан 1968 с. 234849 №-х сибидиэтэлистибэ ылбыта.
1969 сыллаахха Бүтүн Сойуустааҕы «Мелодия» грамзапись студията аан бастакы хомус музыката уһуллубут грампластинкатын таһаарбыта. Хомуска Иван Егорович Алексеев - Хомус Уйбаан оонньообута, хомус сайдыытыгар улахан үтүөлээх киһи, филологическай наука доктора.
РФ үтүөлээх артыыһа, Аан дойду виртуоз хомусчута Петр Оготоев 1980-с сс. аан маҥнай ойууннуу көтөр куолаһын үтүктэр тыаһы хомуска оонньоон таһаарбыта.
Аан бастакы хомус хрестоматията 2000 сыллаахха бэчээттэнэн тахсыбыта.
Саха музыкатын туһунан, ол иһигэр, саха хомуһун туһунан элбэх ыстатыйалары хампаһыытар Грант Григорян суруйбута. Кини 1919 сыллаахха Сухуми куоракка төрөөбүтэ. Москваҕа П.И. Чайковскай аатынан консерваторияҕа үөрэммитэ. Саха сиригэр үлэлии кэлэн сүүһүнэн норуот ырыаларын нотаҕа түһэрбитэ. Саха музыкатын саҥа жанрдарынан байыппыта.
Элбэх буолан биир тэҥҥэ хомуска оонньооһун рекорда 2011 сыллаахха Гинесс кинигэтигэр киирбитэ. Туймаада ыһыаҕар бэс ыйын 24 күнүгэр Аан дойдутааҕы Хомус конгреһын кэмигэр 1344 киһи биир тэҥҥэ хомуска оонньообута.
«Кини саха хомуһун аан маҥнай киэҥ эйгэҕэ таһаарбыта, кини искусствота эдэрдэргэ хомус имэҥин иҥэрбитэ, тута хоһуйууга өй укпута, ааһа барарга угуйбута. Онон кини хомус тардыытын былыргы уонна аныгы оскуолаларын сибээстиир» - диэн Саха АССР культуратын үтүөлээх үлэһитин Лука Николаевич Турнин туһунан этиллэр.
2011 сыллаахха саха хомуһа космоска көппүтэ. Хомуһу Реворий Чомчоев диэн Бүлүү ууһа 1991 с. хомуһу (варганы) оҥорор уустар Норуоттар икки ардыларынааҕы күрэххэ анаан оҥорбут эбит. Ол күрэххэ кини I миэстэни ылары ситиспит. Космонавт Олег Кононенко космос куйаарыгар саха хомуһун илдьэ тахсан, тыаһаппыта. Хомус планета таһынааҕы орбитаҕа 193 кэриҥэ хонук сылдьан, 126,6 мөл. км. ыраах сири айаннаан, сири 2988-та эргийбитэ.
2015 сыллаахха А.Е. Кулаковскай – Өксөкүлээх Өлөксөй “Хомус” хоһоонун космос куйаарыттан лүөччүк-космонавт Олег кононенко ааҕан иһитиннэрбитэ.
Аан дойдуга саамай кыра кээмэйдээх хомус баар. Кээмэйэ баара-суоҕа 8 мм. тэҥнэһэр. Хомус түмэлигэр харалла сытар. Бу кыракый хомуһу Амма улууһуттан төрүттээх Никифор Неустроев диэн «хаҥастай» уус киһи оҥорбут.
2019 с. “Күлүк хомус” диэн сахалыы уус-уран киинэ тахсыбыта, режиссер Петр Стручков.
«Этигэн хомус» диэн Эстрада ырыаһыттарыгар туттарыллар бириэмийэ 1999 с. олохтоммута.
Саха сиригэр аан бастакынан «Алгыс» диэн хомус ансамбыла тэриллибитэ. СГУ иһинэн тэриллибит “Алгыс” ансаамбылы Иван Алексеев тэрийбитэ.
